سدسازی در ایران با وجود سابقه طولانی، هنوز به میزانی که نیاز کشور برای ذخیره‌سازی منابع آبی جاری کشور است رشد نکرده است.اهمیت این مسئله از آن روست که برخی براین باورند که محور بحران آینده بشر آب است. همه ساله محدودیت منابع، جمعیت بیشتری از ساکنان کره زمین را در تنگنا قرار می‌دهد.
اگر ذخایر جاری آب کشور با سدسازی مهار و مدیریت نشود ما نیز با توجه به تحولات آب‌وهوایی که پیش‌بینی می‌شود در جهان رخ دهد با مشکلات بیشتری مواجه خواهیم شد.برای آگاهی از شرایط امروز سدسازی در کشور و مشکلات این بخش با عباس علی‌آبادی مدیرعامل شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران وابسته به وزارت نیرو گفت‌وگو کرده‌‌ایم.
وی دانش‌آموخته دانشگاه‌های داخلی تا مقطع دکترای مهندسی مکانیک است و رتبه اول تحقیقات کاربردی در بیست و پنجمین جشنواره بین‌المللی خوارزمی در زمینه طراحی و ساخت موتور گرمایشی نوع گاما را کسب کرده است.
- سدسازی چه اهمیتی برای ما داشته و امروز در چه سطحی قرار داریم. آیا سدسازی در ایران سودآور و ضروری است؟
کشور ما از نظر جغرافیایی در یک منطقه خشک و نیمه‌خشک واقع شده است. این موجب نیاز ما به صنعت سدسازی شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد سرانه منابع آب تجدید‌شونده در ایران از متوسط جهانی بسیار کمتر است و تقریبا حدود 25 درصد میزان متوسط جهانی است.
در آمریکای شمالی این مقدار تقریبا 17 هزار و 400 مترمکعب است. خوب است بدانیم براساس این آمار میزان بارش در ایران از آفریقا هم کمتر است. مسئله مهم دیگر این است که توزیع بارش در کشور نیز مناسب نیست به نحوی که دوسوم بارش در یک سوم کشور صورت می‌گیرد.
بنابراین باید بارشی که در این بخش محدود رخ‌می‌دهد را ذخیره کرده و آن را به بخش خشک منتقل کنیم. کل بارش کشور در سال حدود 409 میلیارد مترمکعب است که از این مقدار حدود 280 میلیارد مترمکعب آن تبخیر می‌شود و حدود 28 میلیارد مترمکعب از این مقدار به داخل سفره‌های زیر‌زمینی نفوذ کرده و ذخیره می‌شود.
در مجموع 13 میلیارد مترمکعب آب از خارج به کشور وارد می‌شود و کمی بیش از این میزان، از کشور خارج می‌شود. کل آب‌های جاری کشور که در رودخانه‌ها جریان پیدا می‌کنند، حدود 92 میلیارد مترمکعب است که این مقدار آب عمدتا در حوضه البرز و زاگرس است. نکته مهم این است که رژیم رودخانه‌های ما اغلب سیلابی است و رژیم یخچالی ندارند. یخچال‌ها به تدریج آب می‌شوند و در تمام فصول، آب جاری است.
در رژیم سیلابی در ماه‌های اسفند، فروردین و اردیبهشت آب فراوانی داریم، اما در فصل‌های خرداد، مرداد و شهریور به قدری میزان آب کم می‌شود که مثلا در رودخانه کرخه به حدود چند مترمکعب در ثانیه می‌رسد، این میزان در فصل زمستان حدود 1 یا 2 هزار مترمکعب در ثانیه است و در مواقع سیلابی تا 6 هزار متر مکعب هم می‌رسد. سیلابی بودن رژیم رودخانه‌ها موجب خساراتی نیز می‌شود.
به‌عنوان مثال در تاریخ خوزستان قبل از احداث سد کرخه و کارون3 به‌طور دائمی سیلاب‌هایی را شاهد بودیم که موجب تخریب اراضی کشاورزی و روستا‌ها می‌شد. حتی شهر اهواز بارها در معرض خطر سیلاب قرار داشت. پس ما مجبور به ساخت سد هستیم. از طرف دیگر کشور ما نیازمند انرژی است و این نیاز از جمله نیازهای ذاتی توسعه است. امروزه برق جزو جدایی‌ناپذیر زندگی مردم شده است، تامین آب نیز تابع برق است. در 30 سال گذشته در کشور، در زمینه توسعه نیروی انسانی کار شده است.
قبلا تعداد مهندسین ممتاز سدسازی به رقم انگشتان دست هم نمی‌رسید. در حالی که سد شهید عباسپور، دز و لتیان را پیش از انقلاب ساخته بودیم مهندسان کشور ما در طراحی، اجرا و نظارت هیچ‌گونه نقشی نداشتند. به جرات می‌توان گفت امروزه در این بخش بی‌نیاز از مهندسین و کارشناسان خارجی هستیم و می‌توانیم صادرکننده خدمات مهندسی باشیم. در حال حاضر فهرست بلندی از کشورها موجود است که متقاضی همکاری با ما هستند. اخیرا هیاتی از کشور غنا از ما در خواست همکاری در این زمینه را داشته است چرا که آنها نیروگاه‌های برق‌آبی را بسیار مهم می‌دانند و ساخت آنها را در دستور کار خود قرار داده‌اند. در حال حاضر در افغانستان، عراق، سوریه و در کشورهای آفریقایی خدمات مهندسی ارائه می‌دهیم.
- آیا نیاز داخلی اجازه می‌دهد که در خارج از کشور فعالیت کنیم؟
در داخل به شدت نیازمند خدمات مهندسی در این زمینه هستیم. درست نیست بازار با ارزش خودمان را رها کنیم و در اختیار دیگران قرار دهیم و به سراغ بازار دیگران برویم. باید سرریز توان مهندسی خودمان را به آن کشورها ببریم. در حال حاضر ما فقط در نیروگاه‌های برق آبی بیش از 17 هزار مگاوات نیروگاه در دست مطالعه و آماده برای اجرا داریم.
با کارهای انجام شده در قبل و بعد از انقلاب، هم اکنون ظرفیت نیروگاه‌های برق آبی 7200 مگاوات است در حالی که 5 هزار مگاوات هم در دست ساخت داریم و این در حالی است که نزدیک به 17 هزار مگاوات نیروگاه آبی نیز در دست مطالعه داریم. این مقدار را به 92 سد در حال ساخت، 93 سد در دست بهره‌برداری و 181 طرح در حال مطالعه اضافه کنید. این آمار ارائه شده همه متعلق به وزارت نیرو است. سدهای دیگری هم هست که با هدف آبخیز‌داری و جهت ذخیره آب برای کشاورزان اجرا می‌شوند و اینها را وزارت کشاورزی احداث می‌کند.
- به گفته شما181 سد در دست مطالعه و اجراست اگر این طرح‌ها احداث شود دیگر جایی برای سدسازی نخواهیم داشت؟
ما حتی زمانی که همه سدهایمان را بسازیم، باز نمی‌توانیم همه منابع آب جاری را مدیریت و بهره‌برداری کنیم. در واقع مقداری از آب به دریا خواهد ریخت و یا از مرزها خارج خواهد شد. البته به لحاظ زیست محیطی وظایفی داریم و باید طبق مقررات بین‌المللی نکاتی را رعایت کنیم و بخشی از آب باید به دریاهای بین‌المللی جاری شود. البته ما روی همه بخش‌های کشور مطالعه می‌کنیم اما هنوز همه مخازن را تحت پوشش قرار نداده‌ایم.
- آیا این مشکل در کند بودن سدسازی ناشی از کمبود اعتبار است؟
طرح‌های سدسازی عظیم هستند و به سادگی اجرا نمی‌شوند. نفت از جمله ظرفیت‌ها و ثروت‌های ملی است و باید بخشی از آن برای آیندگان ذخیره و بخش دیگر آن به ثروت جاری، برای تولید ثروت مجدد تبدیل شود. نیروگاه‌های برق‌آبی می‌توانند جای چاه‌های نفت را از جهت تولید انرژی به‌صورت دائمی بگیرند. یک نیروگاه برق آبی به‌طور متوسط 4 برابر نیروگاه حرارتی به سرمایه‌گذاری اولیه نیاز دارد. البته نیروگاه حرارتی عمر کوتاه‌تری دارد و نیاز به سوخت دارد. از طرف دیگر آلودگی محیط‌زیستی بیشتری ایجاد می‌کند.
یک نیروگاه برق آبی از این ایرادها به دور است و به‌مراتب با محیط‌زیست هماهنگ‌تر است. در شرایط خشکسالی کنونی اگر 2 سد گتوند و کارون4 به بهره‌برداری رسیده بودند می‌توانستند به ما کمک کنند. ما مشکل مالی داریم که سالی حدود یک هزار میلیارد تومان کسری داریم. البته تمهیداتی اندیشیده شده تا بخش خصوصی نیز مشارکت کند. در واقع یک سازوکاری ایجاد شود که بخش خصوصی به کمک دولت بیاید و فرایند توسعه سدها را تسریع کند. بعضی از طرح‌ها دارای اولویت هستند. بزرگترین حوضه آبی ایران، حوضه کارون است و اولویت اول ما هم همین رودخانه کارون است. اولویت دوم دز و اولویت سوم کرخه است که این رودها در مسیر خود در استان‌های چهارمحال و بختیاری، لرستان، خوزستان و ایلام واقع شده‌اند. وقتی با سد گتوند با بودجه کمتر، می‌توان به اندازه 50 سد برق گرفت و آب ذخیره کرد و به راندمان‌های بالاتر رسید، حق نداریم به طرح‌های با مزیت کمتر بپردازیم.
- در این زمینه آیا اولویت‌ها رعایت می‌شود و طرح‌های سود‌ده بیش از طرح‌های با اولویت کمتر مورد توجه قرار نمی‌گیرد؟
پس از انقلاب در این زمینه سرمایه‌گذاری‌های خوبی انجام شده اما کافی نیست. متأسفانه متناسب با نیاز این بخش، سرمایه‌گذاری کم است. در حال حاضر جا دارد در بخش سدسازی سرمایه‌گذاری بیشتری انجام دهیم. هر چند که در چند سال اخیر نسبت به سال‌های گذشته سرمایه‌گذاری بیشتری صورت گرفته اما به‌نظر من در رعایت اولویت‌ها انتقادهایی وارد است. به بیان دیگر باید بپذیریم که اولویت بندی ما شفاف نبوده است. طرح‌های بزرگ ملی مانند گتوند، کارون4، سیمره و سیاه‌بیشه باید با سرعت بیشتری به اتمام برسند. تاکید می‌کنم که پس از انقلاب سرمایه‌گذاری خوبی در این زمینه داشته‌ایم و هر چه از نظر زمانی جلوتر رفتیم این سرمایه‌گذاری‌ها کم نشده ولی فکر می‌کنم باید حجم آن را بیشتر کرد و در ضمن اولویت‌ها را بیشتر رعایت کرد. به‌نظر من باید نگاه «بخشی» را کنار بگذاریم. همه در بخش خودشان انتظار سرمایه‌گذاری دارند و این رویکرد صحیحی نیست.
- با توجه به نیاز و ضرورت سرمایه‌گذاری بیشتر آیا بهتر نیست که زمینه مشارکت بخش خصوصی در این زمینه فراهم شود؟
بله برای توسعه منابع از دولت بیشتر از‌این نمی‌توان انتظار داشت. باید مردم به صحنه بیایند. برای این مسئله باید ساز و کارهای سرمایه‌گذاری بخش خصوصی توسط دولت فراهم شود. سرمایه‌گذاری مردم زمانی محقق می‌شود که منافع حاصل از این سرمایه‌گذاری، مانند قیمت‌گذاری منافع حاصل از اجرای این طرح‌ها واقعی شود. سرمایه‌گذاری که می‌خواهد نیروگاه برق آبی بسازد، انتظار دارد که برق را به قیمت واقعی از او بخرند تا سرمایه‌اش بازگشت داشته باشد. متأسفانه ما در این بخش ضعف‌هایی داریم. آب در کشور ما قیمت واقعی ندارد. به چه دلیل باید بپذیریم کسی که به آب دسترسی دارد می‌تواند از این آب رایگان استفاده کند در حالی که این آب با سرمایه‌گذاری عظیم ملی بدست آمده است. باید بهای واقعی آب پرداخت شود تا بتوانیم این درآمد را به سمت دیگر بخش‌های کشور هدایت کنیم.
کسی که امروز از موهبت ساخت یک سد بهره‌مند شده باید بهای آب را بپردازد تا این ثروت به دیگران انتقال یابد و در قسمت‌های دیگر سرمایه‌گذاری شود. مثالی در این زمینه می‌زنم: طرحی به نام «گاپ» در کشور ترکیه اجرا شده که براساس آن کشاورزی که در آن جا کار می‌کند برق و آب را به قیمت واقعی می‌خرد اما محصول کشاورزی او به خوبی با محصول کشاورز ما قابل رقابت است. کشاورز ما اگر چه آب را به قیمت کم دریافت می‌کند و برق را به نازل‌ترین قیمت می‌خرد اما نمی‌تواند رقابت کند.
